Φέτος συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την πρώτη εμφάνιση των ντανταϊστών στη Ζυρίχη και η ήρεμη, καλοκουρδισμένη πόλη του ελβετικού βορρά αναδεικνύει αυτή την επέτειο με πολλές και διαφορετικές εκδηλώσεις αφιερωμένες στο πιο αναρχικό από τα καλλιτεχνικά κινήματα του 20ού αιώνα. Το Cabaret Voltaire, το μέρος απ’ όπου ξεκίνησε το Νταντά, ξεχωρίζει ως ο «τιμώμενος χώρος» καλλιτεχνικού και ιστορικού ενδιαφέροντος.

 

Στο ανηφορικό κέντρο της παλιάς πλακόστρωτης πόλης, στην οδό Spiegelgasse 1, στον χώρο μιας παλιάς ταβέρνας, ο Χούγκο Μπαλ, ποιητής, μουσικός και θεατρικός παραγωγός και η σύντροφός του, Εμιλι Χένινγκς, επίσης ιδιαίτερη περίπτωση ποιήτριας και χορεύτριας, αποφασίζουν να στήσουν ένα καλλιτεχνικό βήμα για τους περιφερόμενους καλλιτέχνες της πόλης, εμιγκρέδες οι περισσότεροι που είχαν βρει καταφύγιο στην ουδέτερη Ελβετία κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Μπαλ ονομάζει το κλαμπ, Cabaret Voltaire, (φόρος τιμής στον Γάλλο φιλόσοφο ή μήπως ένα ακόμα λογοπαίγνιο;) και με ανοιχτή πρόσκληση στις εφημερίδες αναζητά συνοδοιπόρους πρόθυμους να μετατρέψουν τα αρνητικά συναισθήματα για την καταστροφικότητα του πολέμου σε καλλιτεχνική και πολιτική αμφισβήτηση. Η ανταπόκριση είναι άμεση: ο Τριστάν Τζαρά, συγγραφέας και ποιητής, και ο Μαρσέλ Ζανκό, αρχιτέκτονας και ποιητής, καταφτάνουν από τους πρώτους και, ανοίγοντας ένα λεξικό σε τυχαία σελίδα -λέει ο αστικός μύθος-, επιλέγουν το όνομα Dada για το κίνημά τους. Το ημερολόγιο δείχνει 8 Φεβρουαρίου 1916.

 

Στον ίδιο δρόμο, λίγα μέτρα πιο κάτω, την ίδια ακριβώς εποχή, ένας άλλος αυτοεξόριστος προετοιμάζει κρυφά κάτι μεγάλο, το όνομά του είναι Βλαντίμιρ Ιλίτς Ουλιάνωφ και «Λένιν» ένα από τα επαναστατικά του ψευδώνυμα.

 

Το Cabaret Voltaire γίνεται το άντρο της απόλυτης πρόκλησης, όπου διοργανώνονται τα πιο αλλόκοτα και ανατρεπτικά event, όπως απαγγελίες αφηρημένης ποίησης υπό θορυβώδη μουσικά εφέ, αναγνώσεις λογοτεχνικών κειμένων χωρίς κανένα απολύτως νόημα, αυτοσχεδιαστικά δρώμενα με χορό και κίνηση. Οι ντανταϊστές είναι οι πρώτοι περφόρμερ στην ιστορία της τέχνης και το Cabaret Voltaire γίνεται η σκηνή τους. Στο Cabaret Voltaire η καλλιτεχνική αμφισβήτηση συναντά την πολιτική κριτική και σάτιρα και το παιχνίδι τους γίνεται ένα. Με διακηρύξεις, περιοδικά και μανιφέστα, με μαζικές διαμαρτυρίες και συγκεντρώσεις, οι ντανταϊστές απορρίπτουν κάθε ίχνος λογικής, αρνούνται όλα τα ιδεολογικά βάρη, επιζητούν την πλήρη ρήξη με όλες τις συμβάσεις.

 

Εν τω μεταξύ, τα χρόνια γρήγορα περνούν, ο πόλεμος τελείωσε και ο ντανταϊσμός άνοιξε τα φτερά του και πέταξε από το στενό δρομάκι του Νίντερντοφ σε πολλές χώρες της Ευρώπης, έφτασε μέχρι την Αμερική ενώ στο Παρίσι, ο Μπρετόν και ο Αραγκόν υποδέχτηκαν τον Τζαρά σχεδόν σαν Μεσσία. Οι διαφωνίες, όμως, σχετικά με την εξέλιξη του κινήματος δεν θ’ αργήσουν να εκδηλωθούν και κάπου εκεί το Νταντά θα διαλυθεί, έχοντας διαγράψει μια σύντομη, αλλά τόσο ιδιαίτερη τροχιά στην ιστορία της τέχνης και αφήνοντας πολύ έντονο το στίγμα του στον σουρρεαλισμό και σε όλα τα μετάπειτα ρεύματα της αβάν-γκαρντ.

 

Το Cabaret Voltaire, ως λίκνο του Ντανταϊσμού και ιστορικό τοπόσημο της Ζυρίχης, ακολουθεί τη δική του διαδρομή στο χρόνο. Το 2001 πέρασε στην ιδιοκτησία της ασφαλιστικής εταιρίας Swiss Life, η οποία σχεδίαζε την ανακατασκευή του κτιρίου για να δημιουργήσει πολυτελή διαμερίσματα στους ορόφους και ένα μεγάλο φαρμακείο στο ισόγειο. Το σχέδιο όμως τελικά δεν προχώρησε: το 2002 γίνεται κατάληψη του κτιρίου από καλλιτέχνες της πόλης, οι οποίοι διαμαρτύρονται για την εμπορική εκμετάλλευση του χώρου, αυτοπροσδιορίζονται ως νεο-ντανταϊστές και με τα πάρτι και τις καλλιτεχνικές τους περφόρμανς επί εννέα εβδομάδες δημιουργούν αίσθηση σε αυτή την κεντρική και πανάκριβη συνοικία του κέντρου της πόλης.

 

Η γενικότερη αντίδραση που δημιουργείται υπέρ της διατήρησης του Cabaret Voltaire οδηγεί την εταιρεία να κάνει ένα βήμα πίσω, ζητώντας από τον δήμο μια ρεαλιστική πρόταση για το μέλλον και την αξιοποίηση του χώρου. Η συμβιβαστική λύση βρίσκεται με την ίδρυση μιας αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας που αναλαμβάνει την επαναλειτουργία του ως πολιτιστικού χώρου, ενώ η χρηματοδότηση καλύπτεται από το Δήμο της Ζυρίχης (καταβάλλει το ενοίκιο, ετήσιου ύψους 315.000 ελβετικών φράγκων) και την ελβετική ωρολογοποιία Swatch (επιδοτεί τη λειτουργία του χώρου με 300.000 ελβετικά φράγκα για χρονικό διάστημα πέντε ετών).

 

To Cabaret Voltaire επαναλειτουργεί από το 2004, ανακαινισμένο πολύ διακριτικά (όπως οι Ελβετοί ξέρουν να κάνουν), και διαθέτει χώρο εναλλακτικών πολιτιστικών εκδηλώσεων, μικρό κατάστημα και καφέ-μπαρ, όπου η πατίνα του χρόνου δημιουργεί μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα. Αποτελεί σημείο αναφοράς στην περιήγηση ενός επισκέπτη στο κέντρο της πόλης και ένα από τα λίγα ιστορικό-πολιτιστικά τοπόσημα με ευρύτερο ενδιαφέρον σε μια πόλη που είναι γνωστή πιο πολύ για τα φυσικά της αξιοθέατα, τα βουνά και τη λίμνη της, όπου κανείς μπορεί να κάνει κάθε είδους χειμερινό ή θερινό σπορ…

 

Το θέμα όμως της βιωσιμότητας επανήλθε όταν η Swatch μετά την πενταετία αποχώρησε από το χρηματοδοτικό σχήμα. Τότε αναζωπυρώθηκε ο δημόσιος διάλογος για το μέλλον του Cabaret Voltaire με προεξάρχον το Λαϊκό Κόμμα της Ελβετίας (SVP) να θεωρεί σκάνδαλο τη χρηματοδότηση με δημοτικά χρήματα ενός χώρου για να παρουσιάζει, κατά πρώτον, τέχνη, και, κατά δεύτερον, βλάσφημη τέχνη.

 

Σύμφωνα με τα ελβετικά κοινωνικοπολιτικά ήθη, το ζήτημα τέθηκε σε δημοψήφισμα τον Νοέμβριο του 2008 και κρίθηκε θετικά για το Cabaret Voltaire, αποφασίστηκε δηλαδή η συνέχιση της επιχορήγησής του από το δημοτικό ταμείο για κάποια ακόμα χρόνια.

 

Ωστόσο, το πρόβλημα της βιωσιμότητας δεν έχει στην ουσία του διευθετηθεί. Πρόσφατα, ενώ η πόλη γιoρτάζει με διάφορες εκδηλώσεις και εκθέσεις τα εκατόχρονα του Νταντά, το SVP επαναφέρει το θέμα της χρηματοδότησης του Cabaret Voltaire τόσο στην οικονομική όσο και στην «ηθική» του διάσταση.

 

Ο καλλιτεχνικός διευθυντής Αντριαν Νοτζ επισημαίνει: «Η επιχορήγηση των 300.000 ελβετικών φράγκων από τη Swatch έχει σταματήσει εδώ και αρκετά χρόνια και τα πολιτιστικά ιδρύματα δεν έχουν πλέον χρήματα για να συνεισφέρουν. Το Νταντά δεν είναι ακριβώς η “καλή εικόνα” που θα ήθελε μια τράπεζα και γενικά οι χορηγίες στο σημερινό οικονομικό κλίμα δεν είναι απλή υπόθεση. Επιπλέον, οι ελβετικές εταιρείες επικεντρώνονται στους Ελβετούς καλλιτέχνες και στην ελβετική δημιουργία. Το Νταντά μπορεί να γεννήθηκε εδώ, αλλά δεν είναι αρκετά ελβετικό».

 

Στον διάλογο σχετικά με το θέμα, υποστηρίζεται ότι η ιδανική λύση είναι να αγοραστεί από ιδιώτη, με τη δέσμευση αυτός να το διατηρήσει ως Cabaret Voltaire και ως χώρο πολιτισμού. Αυτό προϋποθέτει αφενός να δεχτεί η ιδιοκτήτρια εταιρεία να το πουλήσει και αφετέρου να βρεθεί αγοραστής. Και σε τι ποσό υπολογίζεται η συνολική αξία του Cabaret Voltaire ως εμπορική αξία του κτιρίου και ως υπεραξία πολιτισμού; Δεκατρία εκατ. ελβετικά φράγκα (περίπου 11,8 εκατ. ευρώ).

 

Θα βρεθεί άραγε κάποιος τόσο εύπορος φιλότεχνος; Μπορεί ναι, μπορεί και όχι. Στη χώρα της διεθνούς ουδετερότητας και κέντρο του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος, το χρήμα υπάρχει, αλλά έχει τη δική του αξία. Η προτεσταντική ηθική περί ανταποδοτικότητας και δημόσιας ωφέλειας των επενδύσεων, το ίματζ των τραπεζών και των μετόχων τους, η συνεχής άνοδος των τιμών των ακινήτων στο κέντρο της πόλης είναι αβέβαιες συνθήκες για την επιβίωση του Cabaret Voltaire.

 

Σε κάθε περίπτωση, ακόμα κι αν πλησιάζει το τέλος για το θρυλικό κλαμπ μετά από εκατό χρόνια ζωής, αυτό δεν έχει καμιά φυσικά σημασία για το ίδιο το κίνημα ή την ιστορία της τέχνης («το Νταντά ως καλλιτεχνικό ρεύμα δεν εξαρτάται από έναν συγκεκριμένο χώρο, αλλά στους ανθρώπους αρέσει να ταυτίζουν τα πράγματα με σημεία», όπως λέει ο Αντριαν Νοτζ). Θα είναι, πάντως, χαρακτηριστικό ότι το τέλος έρχεται σε μια εποχή που βασικές συνθήκες της, όπως ο πόλεμος, οι εθνικισμοί, το πανίσχυρο οικονομικό κατεστημένο και η αδιάκοπη τεχνοκρατική ανάπτυξη δεν διαφέρουν πολύ απ’ όσα αμφισβητήθηκαν από τους ντανταϊστές, στις πρώτες αυθόρμητες περφόρμανς στη Ζυρίχη το 1916.